طریقه‌های صوفیه در مصرطریقههای صوفیه در مصر عبارت‌اند از: رفاعیه، احمدیه یا بدویه، شاذلیه، خلوتیه، دسوقیه یا ابراهیمیه یا برهانیه، بکتاشیه، نقشبندیه، قادریه، و میرغانیه. ۱ - تاریخ تأسیس طریقههاتاریخ دقیق تأسیس طریقه‌ها در مصر یا ورودشان به آنجا دانسته نیست، اما به‌طورکلی طریقه‌های صوفیه بعد از تأسیس خانقاه در مصر به‌ظهور رسیدند. تفاوت آنها با یکدیگر چندان اساسی نیست و بیشتر به تفاوت عَلَمها، اذکار روزانه (احزاب) و رویکردشان به ذکر و اعتزال یا حضور در اجتماع بر می‌گردد؛ مثلاً، خلوتیه عموماً طرفدار ذکر و اعتزال، و شاذلیه علاقه‌مند به حضور در اجتماع‌اند. [۱]
توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج ۱، ص ۷۴ـ ۷۵.
[۲]
تریمینگام، ج۱، ص ۲۱۵ـ ۲۱۶.
۲ - طریقه‌های مهم مصرطریقههای مهم مصر عبارت‌اند از: رفاعیه، احمدیه یا بدویه، شاذلیه، خلوتیه، دسوقیه یا ابراهیمیه یا برهانیه، بکتاشیه، نقشبندیه، قادریه، و میرغانیه. ۲.۱ - رفاعیهتأسیس آن منسوب به احمد رفاعی است و از طریقه‌های دیگر زودتر وارد مصر شد. وروداین طریقه به دوره ایوبی برمی‌گردد. این طریقه را عمدتاً ترکها در مصر و سوریه گسترش دادند. اعمال این طریقه گاه شبیه سحر و جادو بود؛ مثلاً، پیروان یکی از شاخه‌های آن به نام سعدیه، منسوب به سعدالدین جَباوی، زغال گداخته و شیشه و مار می‌خوردند و آسیبی نمی‌دیدند یا سر و اعضای خود را قطع و بعد به هم وصل می‌کردند. مراسم دوشه را هم آنان در زادروز پیامبر برگزار می‌کردند، [۳]
لین، ج۱، ص ۲۴۱ـ۲۴۲.
[۴]
هیسکت، ج۱، ص ۵۹.
[۵]
فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقه الشاذلیه فی مصر، ج۱، ص ۸۱.
اما شورای صوفیه برگزاری آن را ممنوع کرد. [۶]
فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقه الشاذلیه فی مصر، ج۱، ص ۸۲، پانویس.
[۷]
تریمینگام، ج۱، ص ۷۳، پانویس ۲.
[۸]
تریمینگام، ج۱، ص ۲۴۷.
برخی از شاخه‌های رفاعیه عبارت‌اند از: عِلوانیه منسوب به محمدبن احمد عِلوان، حنیفیه منسوب به شمس‌الدین حنفی، و حبیبیه منسوب به محمد حبیب. [۹]
لین، ج۱، ص ۲۴۱.
[۱۰]
تریمینگام، ج۱، ص۲۸۰.
عَلَم و عمامه‌های شاخه‌های این طریقت سبز، سیاه و کبود است. [۱۱]
لین، ج۱، ص ۲۴۱.
[۱۲]
فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقه الشاذلیه فی مصر، ج۱، ص ۸۱.
۲.۲ - احمدیه یا بدویهمؤسس آن احمد بدوی است. عَلَم و دستار آنان سرخ است. شاخه‌های آن عبارت‌اند از: بیومیه، شَنّاویه منسوب به محمدبن عبداللّه شَنّاوی، حلبیه منسوب به ابوالعباس احمد حلبی و سَطوحیه منسوب به جمال‌الدین عمر. [۱۳]
علی‌باشا مبارک، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره، ج ۳، ص ۴۳۶ـ۴۳۷.
[۱۴]
تریمینگام، ج۱، ص ۷۹ـ۸۰.
[۱۵]
تریمینگام، ج۱، ص ۲۷۴.
۲.۳ - شاذلیهمنسوب به ابوالعباس شاذلی است. عَلَمهایی به رنگهای گوناگون دارند. شاخه‌های آن عبارت‌اند از: ادریسیه منسوب به احمدبن ادریس، عروسیه منسوب به ابوالعباس احمد عروسی صوفی قرن نهم، وَفائیه منسوب به محمدبن احمد وفا (متوفی ۷۶۰)، سَبْتیه منسوب به ابوالعباس احمدبن جعفر سَبتی (متوفی ۹۰۱)، محمدیه شاذلیه، و درقاویه منسوب به احمد درقاوی (متوفی ۱۳۱۳ ش/ ۱۹۳۴). [۱۶]
علی‌باشا مبارک، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره، ج ۳، ص ۴۳۶.
[۱۷]
فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقه الشاذلیه فی مصر، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱.
[۱۸]
تریمینگام، ج۱، ص ۴۷ـ ۴۸.
[۱۹]
تریمینگام، ج۱، ص ۱۱۱.
[۲۰]
تریمینگام، ج۱، ص ۲۷۸ـ۲۷۹.
[۲۱]
یونگ، ج۱، ص۳۰.
۲.۴ - خلوتیهوقتی صفویه تبریز را گرفتند، این طریقه بتدریج‌از آنجا به مصر رفت. اولین زاویه خلوتی را در مصر ابراهیم گلشنی (متوفی ۸۹۲)، مرید عمر روشنی، برپا کرد. این طریقه عَلَم ندارد و شاخه‌های آن عبارت‌اند از: منسوبان به محمدبن سالم حَفناوی/ حِفْنی (متوفی ۱۱۸۱)، بکریه، بیرامیه، شرقاویه منسوب به عبداللّه شرقاوی، تِجانیه، دَمرداشیه منسوب به شمس‌الدین محمد دمرداشی (متوفی ۹۳۲)، و دردیریه یا سباعیه منسوب به احمد دردیر. [۲۲]
تریمینگام، ج۱، ص ۷۶ـ ۷۸.
[۲۳]
علی‌باشا مبارک، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره، ج ۳، ص ۴۳۷.
[۲۴]
توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج ۱، ص ۷۷.
۲.۵ - دسوقیه یا ابراهیمیه یا برهانیهعَلَم آنان سبز است. [۲۵]
علی‌باشا مبارک، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره، ج ۳، ص ۴۳۷.
[۲۶]
تریمینگام، ج۱، ص ۴۵ـ۴۶.
این طریقه در مصر چند شاخه دارد: بَرهامیه که مصری است و بَرهانیه که از سودان به مصر وارد شده است. برهانیه، به علت موافقت عقاید محمد عثمان عبده (متوفی ۱۳۶۲ ش/ ۱۹۸۳)، مؤسس آن، با عقاید ابن‌عربی و همچنین نداشتن شیخ مصری، تحت فشار قرار گرفته است تا به شاخه مصری برهامیه بپیوندد. [۲۷]
هوفمان، ج۱، ص۳۰۰.
[۲۸]
هوفمان، ج۱، ص۳۱۱.
[۲۹]
هوفمان، ج۱، ص۳۱۵ـ۳۱۶.
یکی دیگر از شاخه‌های دسوقیه، شُرنوبیه منسوب به احمدعثمان شُرنوبی (متوفی ۹۹۴) است. [۳۰]
تریمینگام، ص ۲۷۵، ج ۳، ص ۴۳۶.
[۳۱]
علی‌باشا مبارک، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره.
۲.۶ - بکتاشیهعبداللّه مَقاویری آن را در اواخر قرن چهاردهم به مصر برد. این طریقه همواره از حمایت عثمانیها و از حمایت دربار مصر برخوردار بود. بعد از سرنگونی فاروق (۱۳۳۱ ش/ ۱۹۵۲) این طریقه وضع سابق خود را از دست داد و از کمکهای اوقاف محروم شد. بالاخره با مرگ احمد سیری، آخرین شیخ بکتاشیه در مصر، این طریقه به پایان راه خود رسید و اعضای تکیه احمد سیری به امریکا مهاجرت کردند. [۳۲]
یونگ، ج۱، ص ۴۰.
[۳۳]
یونگ، ج۱، ص ۴۵.
[۳۴]
پانویس ۱، تریمینگام، ج۱، ص ۲۵۴.
۲.۷ - نقشبندیهاین طریقه تا قرن سیزدهم/ نوزدهم در مصر وجود نداشت. از زمانی که حق قِدَم لغو شد، شاخه‌ای از نقشبندیه به نام خالدیه در مصر حضور یافت. محمدامین کردی، عالم و صوفی قرن سیزدهم/ نوزدهم، آن را در مصر گسترش داد. [۳۵]
یونگ، ج۱، ص ۱۳۱.
۲.۸ - قادریهمحمدبن عبدالصمد در قرن هفتم آن را به مصر برد. قبل از او فرزندان عبدالقادر گیلانی، مؤسس طریقه قادریه، به مصر رفته بودند، از جمله علاءالدین بغدادی. مزار فرزندان گیلانی در دارالقرافه است. [۳۶]
یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریه بمصر، ج۱، ص ۱۷۸.
[۳۷]
یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریه بمصر، ج۱، ص ۱۸۵ـ۱۸۷.
[۳۸]
یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریه بمصر، ج۱، ص۱۹۰.
عمامه و علمهای قادریه بیشتر سفید و سرخ است. قدیمترین شاخه قادریه در مصر، فارضیه است که شیخ محمد فارضی مؤسس آن بود و دومین شاخه آن، قاسمیه است که قاسم‌بن محمد کبیر آن را تأسیس کرد. [۳۹]
یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریه بمصر، ج۱، ص ۱۸۵.
[۴۰]
یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریه بمصر، ج۱، ص۱۹۱.
[۴۱]
یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریه بمصر، ج۱، ص ۱۹۷.
[۴۲]
فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقه الشاذلیه فی مصر، ج۱، ص ۸۲.
۲.۹ - میرغانیه یا میرغینیهمنسوب به محمدعثمان میرغنی است. این طریقه را ترکها گسترش دادند و مرکز اصلی آن در سودان است. [۴۳]
علی‌باشا مبارک، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره، ج ۳، ص ۴۳۷.
[۴۴]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص ۴۷۳ـ۴۷۴.
۳ - فهرست منابع(۱) علاوه بر قرآن. (۲) ابن‌ایاس، بدائع‌الزهو رفی وقائع الدهور ، چاپ محمد مصطفی، قاهره ۱۴۰۲ـ۱۴۰۴/ ۱۹۸۲ـ۱۹۸۴. (۳) ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه ، چاپ علی منتصر كتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۴) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوك مصر والقاهره ، قاهره[ ? ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳(. (۵) ابن‌جبیر، رحله ابن‌جبیر ، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۶) ابن‌جوزی، صفه‌الصفوه ، چاپ محمد فاخوری و محمد روّاس قلعه‌جی، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. (۷) سمیرابوحمدان، الشیخ رشید رضا و الخطاب الاسلامی المعتدل ، بیروت ۱۹۹۲/ ۱۴۱۳. (۸) عمر اسكندری و سلیم‌حسن، تاریخ مصر من الفتح العثمانی ( الی قبیل الوقت الحاضر )، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰. (۹) عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش. (۱۰) بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی ، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۱۱) عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیه فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوكی ( ۵۶۷ ـ۹۲۳ ه / ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م )، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷. (۱۲) یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریه بمصر ، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۳) سمیح زین، الصوفیه فی نظر الاسلام ، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۱۴) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ] ۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵ ) . (۱۵) سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاوها الصالحون ، [قاهره ( ، ج ۱، )?۱۳۹۱/ ۱۹۷۱ (، ج ۲، )?۱۳۹۳/۱۹۷۳(، ج ۳، )?۱۳۹۹/ ۱۹۷۹ ( . ۱۶- عبد الرحمان بن ابی‌بكر سیوطی، حسن المحاضره فی تاریخ مصر و القاهره ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، )قاهره ( ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷. (۱۷) عبد الوهاب بن محمد شعرانی، الطبقات الكبری ، مصر ۱۳۴۳/ ۱۹۲۵. (۱۸) كامل مصطفی شیبی، الصله بین التصوف و التشیع ، بیروت ۱۹۸۲. (۱۹) توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی ، مصر ۱۹۸۸. (۲۰) عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریه فی‌الدولتین الایوبیه و المملوكیه ، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۲۱) فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقه الشاذلیه فی مصر ، اسكندریه ۱۹۸۰. (۲۲) ژوزف كوك، مسلمانان افریقا ، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش. (۲۳) لویس عوض، تاریخ الفكر المصری الحدیث ،) قاهره ] ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹. (۲۴) علی‌باشا مبارك، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره ، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳. (۲۵) عبدالغنی‌بن اسماعیل نابلسی، الحقیقه و المجاز فی‌الرحله الی بلاد الشام و مصر و الحجاز ، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶. (۲۶) Mervyn Hiskett, The course of Islam in Africa , Edinburgh ۱۹۹۴; (۲۷) Valerie J. Hoffman, Sufism, mystics, and saints in modern Egypt , Columbia S. C. ۱۹۹۵; (۲۸) Frederick de Jong, "Opposition to sufism in twentieth - century Egypt(۱۹۰۰-۱۹۷۰)" , in Islamic mysticism contested: thirteen centuries of controversies and polemics , ed. Frederick de Jong and Bernd Radtke, Leiden: Brill, ۱۹۹۹; (۲۹) idem, Sufi orders in Ottoman and post - Ottoman Egypt and the Middle East , Istanbul: The Isis Press [۲۰۰۰ ?; (۳۰) Edward William Lane, An account of the manners and customs of the modern Egyptians , ۵th ed. by Edward Stanley Poole, New York ۱۹۷۳ Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies , Cambridge ۱۹۹۱; (۳۱) Linda S. Northrup, "The Bahri Mamluk sultanate, ۱۲۵۰-۱۳۹۰", in The Cambridge history of Egypt , vol. ۱ , ed. Carl. F. Petry, Cambridge ۱۹۹۸; (۳۲) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York ۱۹۹۵, s.v. "Sufism and politics" (by J. E. A. Johansen); (۳۳) J. Spencer Trimingham, The sufi orders in Islam , London ۱۹۷۳. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «طریقه‌های صوفیه در مصر»، شماره۵۰۳۴. |